Pieter komt altijd te laat en maakt nooit iets af. ‘Dat komt omdat ik via een keizersnede ter wereld kwam,’ is zijn uitleg. ‘Ik heb nooit hard hoeven werken om iets te bereiken. Ik kan er niets aan doen.’
Karin is altijd op zoek naar bevestiging en hunkert naar aandacht. ‘Dat komt omdat ik als baby 2 maanden in de couveuse gelegen heb,’ zegt ze. ‘Ik kan niet alleen zijn, want dat brengt mijn trauma omhoog.’
Eric is al vanaf zijn 12^e verslaafd. ‘Dat komt omdat ik geadopteerd ben,’ zegt hij, met een glas in zijn ene hand en een sigaret in de andere. ‘Ik heb nooit de kans gehad om mijn orale fase te ontgroeien.’
Maria verslijt de ene man na de ander en laat een spoor van gebroken harten achter zich. ‘Dat komt omdat mijn vader een narcistische persoonlijkheid had,’ zegt ze. ‘Ik heb een hechtingsstoornis.’

Moeilijke jeugd
Het klinkt allemaal als een goed excuus, maar wat is het werkelijke probleem? Is het de jeugd of is het de manier waarop je als volwassene met je jeugd omgaat? Waarom reageert de een zus en de ander zo op een moeilijke jeugd? Hoe kan het dat kinderen uit hetzelfde gezin zich zo verschillend ontwikkelen? Waar eindigt het slachtofferbewustzijn en begint het nemen van verantwoordelijkheid? Zijn sommige mensen niet in staat tot het nemen van verantwoordelijkheid omdat ze een moeilijke jeugd gehad hebben, of zijn ze gewoon lui?

Kampsyndroom
Als kind leerde ik van mijn moeder eindeloos geduld te hebben met mijn vader. Hij terroriseerde het gezin met zijn woede-aanvallen en depressieve buien.
‘Je vader heeft een kampsyndroom, kind,’ zei mijn moeder dan. ‘Hij kan er niets aan doen.’
Ik voelde me schuldig dat ik het hem toch kwalijk nam.
‘Ik heb geluk gehad,’ zei ik tegen mezelf. ‘Ik mag niet klagen.’
Jaren later leerde ik Rama Polderman kennen, een yogaleraar die als een van de eersten yoga en Advaita Vedanta in Nederland introduceerde. Het was een van meest warme en liefdevolle mensen die ik ooit ontmoet heb. Hoe groot was mijn verbazing toen ik hoorde dat hij net als mijn vader een groot deel van zijn jeugd in een concentratiekamp in Indonesië had doorgebracht. Hoe zat het dan met zijn kampsyndroom?

Slachtofferbewustzijn
Mogelijk hebben we met de uitvinding van de psychologie een compleet rechtvaardigingssysteem van slachtofferbewustzijn gecreëerd. Alsof het aanwijzen van de reden van destructief gedrag het gedrag zelf vergoeilijkt. Is dat niet het tegenovergestelde van genezing?
Toen ik in de 20 was had ik een relatie met een man die gokverslaafd was en zijn uiterste best deed dat te verbergen. Op een avond kwam hij middenin de nacht thuis. Intuïtief wist ik dat hij weer was wezen gokken. Hij ontkende het in alle toonaarden. Toen ik hem niet geloofde kwam hij achter me staan, legde zijn handen op mijn schouders en zei: ‘Ik ben je vader niet, schat. Mij kun je vertrouwen.’
Hetzelfde deed ik in mijn pubertijd. Ik ging op zondagmiddag stiekem naar de disco en kwam halfdronken veel te laat thuis. Toen mijn moeder vroeg waarom ik laveloos op de bank hing zei ik: ‘Ik ben verdrietig omdat jullie gescheiden zijn,’ wetende dat ze dan niet verder zou vragen.

Het verstoorde continuüm
Natuurlijk zit er een kern van waarheid in de redenatie dat de ervaringen uit onze jeugd ons gedrag als volwassene beinvloeden. Als kind vertrouwen we blindelings op onze ouders en gaan we ervan uit dat ze weten wat ze doen. Zo werken onze hersenen: we worden geboren met de verwachting dat we van onze omgeving zullen leren hoe te overleven en wat goed en slecht is. Bij de meeste zoogdieren werkt dat prima. Hoe intelligenter de soort des te groter het aanpassingsvermogen en des te groter de afhankelijkheid van wat ons geleerd wordt. Het wordt pas problematisch wanneer de ouders niet langer weten wat ze doen en afwijken van een natuurlijke, instinctieve manier van leven, iets wat in onze moderne maatschappij aan de orde van de dag is. Jean Liedloff noemt dat ‘het verstoorde continuüm’ in haar boek: ‘Op zoek naar het verloren geluk’.

Het Grauwsluiertrauma
Aangezien we allemaal opgroeien in een cultuur die niet langer gebaseerd is op onze natuurlijke behoeftes en verlangens kun je stellen dat we stuk voor stuk getraumatiseerd zijn. Het verschil is dat sommige mensen een duidelijk aanwijsbaar trauma hebben: misbruik, geweld, verwaarlozing, om maar iets te noemen, en andere mensen een schijnbaar ‘gelukkige jeugd’ hebben gehad, maar nog steeds lijden onder het feit dat hun opvoeding op subtiel niveau niet klopte. ‘Het Grauwsluiertrauma’ noemde mijn leraar, Reinoud Eleveld, dat. Je kunt er niet echt de vinger op leggen, maar ondanks het feit dat er niet werkelijk iets misging in je jeugd loop je desalniettemin rond met het gevoel dat er wel degelijk iets grandioos misging.
Zijn we dan allemaal slachtoffer? Waarom lukt het de een wel om vrij te worden van het verleden en de ander niet? Wat kun je doen om je los te maken van de conditioneringen die je niet langer dienen en die een leven in vrijheid onmogelijk maken? Zijn we echt gedoemd te trouwen met iemand die op onze ouders lijkt en destructieve patronen te herhalen omdat we ooit dachten dat het zo hoorde?

Een perfecte jeugd
Simon groeide op in een gezin waar alles perfect leek. Ze woonden in een goede buurt, hij en zijn zusjes gingen naar de beste school en zijn ouders deden er alles aan om ze een goede jeugd te geven. Hoe schokkend was het dat Simon toen hij 30 was op het randje van de dood balanceerde omdat hij al jaren worstelde met verslaving. Hij vond een therapeut met wie hij erin slaagde om terug te gaan naar het begin: hij herinnerde zich hoe hij als klein jongetje zijn moeder met de buurman betrapte en een muur van ontkenning tegenkwam. ‘Hier praten we niet over,’ zeiden zowel zijn moeder als zijn vader. De schaamte, woede en pijn die ontkend werden nam hij op zich en droeg hij met zich mee.

Bewustzijn
Dat was echter pas het begin. Weten waarom je bepaald gedrag vertoont verandert het gedrag nog niet. Zijn therapeut was psycholoog, maar zijn voornaamste inspiratie was de Advaita Vedanta. Hij leerde Simon onderscheid te maken tussen zijn conditioneringen enerzijds en zijn bewustzijn anderzijds. Langzaam maar zeker herontdekte hij zijn vermogen om te voelen, inplaats van zijn gevoelens op alle mogelijke manieren te onderdrukken – de enige oplossing die hij had geleerd als kind. Stap voor stap leerde hij hoe zich niet langer te identificeren met zijn gevoelens, noch ze te onderdrukken. Voorbij de schaamte en woede was een plek vanuit welke hij over zijn gevoelens kon praten. Deze plek van louter aanwezigheid hielpen hem om met liefde naar zichzelf en zijn ouders te kijken en zich langzaam, over een periode van 10 jaar, los te maken van de overtuiging dat diegenen van wie hij het meeste hield het minst te vertrouwen waren.

Vrijheid
Vrij worden van je verleden is hard werken, maar het is mogelijk. Het in kaart brengen van de overtuigingen waarmee je als volwassene de wereld in stapte is een eerste stap. Het leren onderscheiden van je onbewuste reacties en bewuste reacties is een tweede stap. Verreweg het moeilijkste deel van dit proces is het bewustworden en doorleven van de pijn die het ontkennen van je natuurlijke staat teweegbracht. Veel mensen beginnen er niet aan en kiezen voor een eindeloze herhaling van het verleden, waarbij iedere nieuwe teleurstelling het oude verhaal bevestigt. Het vereist moed en bereidheid om de identificatie met het verleden los te laten, maar wat je ervoor terugkrijgt is onbetaalbaar: vrijheid.

“It’s never too late to have a happy childhood’ – Tom Robbins

Sanne Burger is schrijfster, coach, masseuse en Tao Training lerares. sanneburger@gmail.com